In de tijd dat personenvervoer naar verre landen nog met grote passagiersschepen gebeurde, was daar altijd een ziekenboeg aan boord. Een scheepsarts en -verpleegkundige verzorgden daar de zieke en gewonde passagiers. Een van de verpleegsters die zich vrijwillig aanmeldde om dit avontuurlijke werk te doen, was Albertine Brij.

De jeugd van Albertine Arnolda Brij (1913-1993) speelde zich af in Vlaardingen, waar ze opgroeide in een streng protestants gezin. Haar vader was verzekeringsagent, haar moeder waarschijnlijk huisvrouw. Tegen de zin van haar ouders koos Albertine, ook wel Jo genoemd, voor de verpleging en volgde ze als leerling-verpleegster de 3-jarige opleiding in het ziekenhuis in Gouda. Tegen een Engelse journaliste zei ze over die tijd: ”You should see how I looked in my student days”. Hier haalde Albertine het A-diploma Ziekenverpleging, aansluitend de kraamaantekening en later nog de wijkaantekening.

Naar zee

In 1938 verhuisde de net gediplomeerde zuster Brij naar Rotterdam, waar ze een paar maanden op de chirurgische afdeling van het Coolsingelziekenhuis werkte. Maar het avontuur trok en “I took my chance”, aldus zuster Brij. In de zomer van 1939 ging ze als scheepsverpleegkundige aan boord van de Nieuw Amsterdam, het schip dat de vaardienst tussen Rotterdam en New York onderhield. Op het schip had ze de supervisie over het ziekenhuis aan boord, dat beschikte over vier ziekenzalen. Ook moest ze eerste hulp verlenen en soms assisteren bij operaties.

Toen de Tweede Wereldoorlog in Nederland in 1940 uitbrak, stopte de Nieuw Amsterdam met de overtochten naar Amerika. Albertine Brij leek werkeloos te worden, maar meldde zich al snel bij het Nederlandse schip de S.S. Pennland dat de opdracht kreeg om naar Engeland te varen om daar vrouwen en kinderen op te halen en naar Amerika te brengen. Toen het schip aankwam in Engeland, veranderde de Engelse en Nederlandse regering van gedachten en besloot de S.S. Pennland in te zetten voor de verplaatsing van troepen. Zuster Brij werd gevraagd in dienst te blijven, wat ze ook deed.

De ondergang van S.S. Pennland

Met deze nieuwe opdracht zou voor zuster Brij een gevaarlijke maar ook avontuurlijke periode aanbreken. Albertine Brij en een stewardess waren de enige vrouwen aan boord. De S.S. Pennland vertrok vanuit Belfast dwars door het Suezkanaal naar Egypte. Van Alexandrië vervoerde het schip een grote troepenmacht naar Griekenland en weer terug. Zuster Brij verpleegde de zieken en hield zich kranig staande te midden van de vaak ruwe passagiers.

Toen de Duitsers op 6 april 1941Griekenland binnenvielen, begonnen de geallieerden met het evacueren van hun troepen. De S.S. Pennland vertrok op dat moment vanuit Alexandrië naar Griekenland om duizenden Australische soldaten te evacueren. Dat was de laatste reis, want op 25 april 1941 werd het schip door de Duitsers op volle zee gebombardeerd. Het was zo zwaar beschadigd dat het niet meer te redden viel en door een Brits oorlogsschip tot zinken werd gebracht. Tijdens deze aanval, waarbij vier doden vielen, ontstond grote paniek, want de opvarenden moesten het schip, dat door zeven bommen geraakt was, in allerijl verlaten. De eerste officier, een purser en Albertine Brij hielpen hierbij. Zuster Brij verzorgde de zwaar gewonde bemanningsleden.

Drie helden

Alle drie kregen in New York in 1942 uit handen van Koningin Wilhelmina het prestigieuze Kruis van Verdienste. Zuster Brij kreeg hem omdat ze “onder gevaarvolle omstandigheden moedig optrad en groote plichtsbetrachting betoonde”.

In het gerenommeerde Engelse ‘A Journal for Nurses’ van december 1942, uitgegeven door de Royal College of Nursing, wordt Albertine Brij uitvoerig geïnterviewd en geprezen voor haar dappere optreden.

In maart 1947 keerde Albertine Brij terug naar Nederland, waar ze een jaar later de aantekening Wijkverpleging haalde aan de School voor Gereformeerde Wijkverpleging te Rotterdam. Het is niet precies te achterhalen wanneer ze adjunct-directrice in het Coolsingelziekenhuis werd, maar in ieder geval vervulde ze die functie in 1952. Vanaf die tijd was ze ook actief als bestuurslid van de Nederlandse Bond voor Ziekenverpleging, hield ze lezingen en was ze lid van de ‘Vereniging voor Administratie en Economie in Ziekeninrichtingen’. Vanaf 1955 schreef ze regelmatig in het Tijdschrift voor Ziekenverpleging over thema’s als de opleiding voor aspirant-verpleegsters, over het verpleegsterstekort en over de verhouding tussen artsen en verpleegsters. Kortom, na haar avonturen in oorlogstijd speelde Albertine Brij een belangrijk rol bij de professionalisering van het verpleegkundig beroep.

De roman ‘Zuster ter zee’

Na haar terugkeer uit de Verenigde Staten is het leven van Albertine Brij getekend door twee ingrijpende gebeurtenissen. In de eerste plaats verscheen in 1949 een roman van de hand van de schrijver Adriaan van der Veen. Het boek heet “Zuster ter zee”, uitgegeven bij Querido. Hoewel het nergens met zoveel woorden gezegd wordt, is deze roman een geromantiseerde weergave van de belevenissen van Albertine Brij tijdens de Tweede Wereldoorlog.

De hoofdpersoon in het boek is de Nederlandse verpleegster Tine Buys. De roman schetst een psychologisch portret van Tine, waarbij er veel aandacht is voor haar karakter. Tine Buys groeide op in een benauwd kerkelijk milieu in Vlaardingen. Ze is een gesloten, eenzame vrouw en komt als scheepsverpleegster via een verblijf op Kreta in New York terecht. Daar ontmoet ze een jonge Nederlandse man, die haar inwijdt in het stadse leven, wat haar uiteindelijk noodlottig wordt, aldus de flaptekst. Zeer ongebruikelijk voor die tijd beschrijft Adriaan van der Veen hoe Tine tot de ontdekking komt dat ze zich aangetrokken voelt tot vrouwen. De spanning in de roman is voelbaar. De schrijfster Anna Blaman, zelf openlijk lesbisch, prees het boek als een voortreffelijke roman en ook F. Bordewijk was enthousiast vooral vanwege de ‘niet geforceerde moderniteit’.

Hoewel we niet precies weten wat de publicatie van dit boek voor Albertine Brij zelf heeft betekend, is mij mondeling door een collega die haar goed kende, meegedeeld dat ze er bepaald niet blij mee was. In 1961 verscheen de tweede druk van het boek, nu uitgegeven bij Salamander. Hierna overwoog Albertine Brij een advocaat in te schakelen om het boek te laten verbieden. Na veel gesprekken met de eerder genoemde collega besloot ze verdere acties te laten rusten. Hier is een recensie van het boek in de Vlaamse Gids van 1950: https://www.dbnl.org/tekst/_vla001195001_01/_vla001195001_01_0055.php

‘Zuster Brij gaat vrijuit’

Een tweede vernederende gebeurtenis in het leven van Albertine Brij vond plaats eind jaren ’60. In die periode werden het Algemeen Ziekenhuis Dijkzigt en het Sophia Kinderziekenhuis gepromoveerd tot Academische Ziekenhuizen. Als adjunct-directrice van het Dijkzigt Ziekenhuis zat Albertine Brij in het bestuur. In oktober 1969 werd zij vanwege een geschil over een ‘organisatorische kwestie’ geschorst en niet capabel geacht om haar taken verder uit te voeren. In augustus 1972 komt het inmiddels nieuwe bestuur van het ziekenhuis terug van deze beslissing en wordt Albertine Brij gerehabiliteerd.

De manier waarop dat gebeurt, is bepaald niet fraai. In het huisblad van het ziekenhuis verschijnt een kort stukje waarin Albertine Brij wordt geprezen om wat ze allemaal voor het ziekenhuis heeft gedaan. Zelf is zuster Brij dan al met buitengewoon verlof en gaat ze kort daarna met vervroegd pensioen. Zowel het op non-actief zetten als de rehabilitatie van zuster Brij worden in de kranten breed uitgemeten met de kop ‘Zuster Brij gaat vrijuit’.

Deze affaire paste overigens naadloos bij de manier waarop de adjunct-directrices in de Nederlandse ziekenhuizen vanaf de jaren ’60 uit de bestuurlijke top van ziekenhuizen zijn gemanoeuvreerd. Een onbeduidende aanleiding was voldoende om ze te ontslaan, ze weg te promoveren naar een lagere functie of ze met vervroegd pensioen te sturen. Managers en economen namen de plaats van de (adjunct)-directrices in.

Actief in haar nadagen

Na haar vertrek uit het Rotterdamse ziekenhuis bleef Albertine Brij aan de zijlijn actief op verpleegkundig gebied. Ze schreef boekrecensies in het Tijdschrift voor Ziekenverpleging, werd secretaris van de ‘Nederlandse Vereniging van Directeuren van Ziekeninrichtingen’ en adviseur bij adviesbureau Twijnstra & Gudde. Ook gaf ze lezingen met de titel ’De plaats van de verpleegkundige in de leiding van het ziekenhuis’, een onderwerp waar ze inmiddels alles vanaf wist. Misschien kon ze hiermee haar frustratie een beetje verwerken.

Albertine Arnolda Brij overleed op 21 oktober 1993.

 

Dit jaar is het 125 jaar geleden dat vier Amsterdamse (adjunct) directrices om de tafel zaten en besloten een Bond op te richten. Dat was in 1899. Dat jaar moet je alleen al onthouden omdat toen ook de International Council of Nurses, de ICN, is opgericht. Erg voortvarend gingen de vier directrices nog niet te werk, maar de bedoeling was te prijzen

Op 11 oktober 1899, dit jaar dus 125 jaar geleden, richtten vier Amsterdamse (adjunct) directrices de ‘Bond van Directrices en Adjunct-Directrices van Ziekeninrichtingen en Vereenigingen voor Ziekenverpleging ’ op, kortweg de ‘Bond van Directrices’ genoemd. De vier dames waren Geerarda Bernardine Cort van der Linden, directrice van het Burgerziekenhuis en tevens voorzitter, Lientje Kruysse, adjunct-directrice van het Wilhelminagasthuis, Anna Reynvaan, oud adjunct-directrice van het Wilhelminagasthuis en mej. H. Ulfers, adjunct-directrice van het Binnengasthuis.

Het doel van de ‘Bond van Directrices’ was om met elkaar in een vertrouwde omgeving de problemen te bespreken waar directrices rond 1900 tegen aan liepen. En dat waren er nogal wat. Volgens Anna Reynvaan, secretaresse van de club, waren er “tal van quaesties en bezwaren” die zij als leidinggevenden moesten oplossen.

Onberispelijke zalen

In de praktijk hadden deze vroege directrices meestal een beperkte opleiding gehad en hadden ze weinig ervaring van het dagelijkse werk op zaal. Hun voornaamste taak was het om beschaving te brengen in de ziekenhuizen, die vaak nog functioneerden met personeel uit de tijd van de oude gasthuizen. Deze eerste generatie directrices was niet in de eerste plaats aangenomen om zelf medische of verpleegkundige handelingen te verrichten. Van hen werd verwacht dat zij zich bezig hielden met de transitie naar moderne, beschaafde ziekenverpleging. Ze moesten er vooral op letten dat de vrouwen die zich meldden om de verpleegstersopleiding te volgen over de juiste beschaving beschikten. Bij deze opleiding leerde de geneesheer-directeur hen de theorie en de adjunct-directrice de praktijk. Daarnaast moesten de directrices het ziekenhuis managen, zoals je dat doet bij een groot huishouden met veel personeel. En dat konden deze dames goed, want dat was precies het milieu waarin ze opgegroeid waren. Dat betekende dat de linnenkast op orde moest zijn, dat ze controle hielden op diefstal en dat het eten niet te duur mocht worden ingekocht. Ook moesten de ziekenzalen onberispelijk zijn tijdens de doktersvisite, waarbij de patiënten in uniforme ziekenhuiskleding in bed lagen.

Kritiek op de directrices

Voor deze belangrijke functie, die hiërarchisch direct onder de geneesheer-directeur viel, kregen de directrices niet betaald. Dat wilden ze zelf niet en was ook niet nodig. Ze hoefden er immers niet van te leven zoals de ‘gewone’ verpleegsters. Maar toen ziekenhuizen vanaf 1895 groeiden, medische behandelingen ingewikkelder werden en jonge artsen met moderne ideeën in dienst kwamen, kregen deze dames-directrices, zoals ze ook genoemd werden, steeds vaker kritiek. Het zou hen ontbreken aan kennis over moderne ziekenverpleging. Ze liepen achter de feiten aan, konden de vernieuwingen niet bijbenen en kregen het steeds moeilijker. De tweede generatie directrices, beter opgeleid en met meer ervaring, namen hun posities in.

Ruzie met Meijboom

Zo botste Frederike Meijboom in 1897 als leerling-verpleegster in het Burgerziekenhuis heftig met directrice Cort van der Linden (op haar japon draagt ze het ziekenhuis insigne). Meijboom verweet haar weinig ervaring als verpleegster te hebben, iets dat de directrice haar natuurlijk niet in dank af nam. Toen Meijboom zelf adjunct-directrice was, vroeg men haar diverse keren om lid te worden van de ‘Bond van Directrices’. Ze weigerde dit zolang directrice Cort van der Linden presidente was.

Toen Frederike Meijboom in 1920 zelf voorzitter van de ‘Bond van Directrices’ was, wist ze het gezapige clubje, dat toen uit ongeveer 50 leden bestond, een enorme impuls te geven. Relevante onderwerpen over leiderschap en salariëring stonden nu op de agenda. Ook bracht ze  internationale aansluiting met zusterorganisaties tot stand, waarvoor Meijboom graag naar het buitenland afreisde. In 1969 veranderde de naam in ‘Vereniging van Verpleegkundig Directrices en Directeuren van Ziekenhuizen’. Vanaf die tijd zou de functie van adjunct-directrice ook langzaam uit het ziekenhuis verdwijnen om plaats te maken voor economen en managers.

 

Onlangs verscheen van de hand van de Belgische historicus Luc de Munck het boek Altijd de eerste. Zuster Jules-Marie Heymans (1897-1986). Pionier van de verpleegkunde in België. Deze biografie beschrijft het leven van Jules-Marie Heymans (1897-1986), die wordt beschouwd als de belangrijkste persoon uit de geschiedenis van de katholieke verpleegkunde in België.

Jules-Marie behaald in 1917 het diploma voor ziekenverpleegster en in 1923 trad ze in bij de katholieke Orde van de Zusters van Liefde. Furore maakte ze toen ze in 1926 haar studie geneeskunde afrondde aan de Universiteit van Leuven. Daarmee werd zij de eerste vrouwelijke religieuze arts in België. Kort daarna kreeg ze de functie van directrice van de Sint-Vincentiuskliniek in Gent. Ook de daaraan verbonden verpleegstersschool, die onder leiding van de Zuster van Liefde stond, kwam daarmee onder haar hoede. In 1938 werd ze secretaresse van het Verbond der Verzorgingsinstellingen, een belangenorganisatie voor katholieke verzorgingsinstellingen. Later was ze actief in het NVKVV, de Vlaamse Katholieke Beroepsorganisatie voor Verpleegkundigen, en in de International Council of Nurses, de ICN.

Ook de eerste universitaire opleiding voor verpleegkundigen op het Europese vasteland kwam in 1939 onder haar leiding. Deze ‘Universitaire Normaalschool voor Verpleegsters-Monitrices’ in Leuven groeide uit tot een modelschool op universitair niveau. Vergeleken met de ontwikkelingen in Nederland was dit dus heel vroeg. Een vergelijking zou interessant materiaal kunnen opleveren. In 1961 werd Jules-Marie de eerste vrouwelijk lector aan de Leuvense Universiteit.

Zuster Jules-Marie heeft dus een belangrijke rol gespeeld bij de ontwikkeling van de katholieke verpleging in België. Ze toonde leiderschap en beschikte over grote bestuurlijke kwaliteiten, waardoor ze met recht een pionier genoemd kan worden. Interessant zou het zijn om de katholieke verpleging en de lekenverpleging in België met elkaar te vergelijken. Maar dat is iets voor een volgend boek van Luc de Munck.

Dit mooie boek is mede tot stand gekomen met een subsidie van de Stichting Zuster Vernède.

Wil je dit interessante boek ook lezen?

Je kunt het hier bestellen:
https://www.bol.com/nl/nl/p/altijd-de-eerste/9300000173130204/

 

Onlangs heeft Uitgeverij Unieboek Het Spectrum mij gevraagd om een nieuw boek over de geschiedenis van verpleegkundigen in Nederland te schrijven. Hier onderteken ik het contract.

Daar moest ik even over nadenken, maar niet lang. Want wat een mooie opdracht ligt er hiermee op mijn bordje. Het is belangrijk en ook noodzakelijk dat er met een frisse blik en met nieuwe vragen naar de verpleegkundige geschiedenis wordt gekeken. Is er dan de afgelopen 25 jaar niets gebeurd op dit gebied? Natuurlijk wel! Er verschenen mooie artikelen over verschillende thema’s uit die geschiedenis en zelfs een enkel proefschrift. Maar het zijn druppels op een gloeiende plaat. We blijven nog steeds flink achterlopen bij de landen om ons heen als het gaat om de geschiedenis van verpleegkundigen. Van de artikelen die de afgelopen jaren zijn gepubliceerd, zal ik uiteraard graag gebruik maken.

In de ijskast

Werk aan de winkel dus. Dat betekent helaas dat de biografie over Frederike Meijboom even in de ijskast moet. Dat was geen makkelijk besluit, maar ik denk dat Frederike het wel had begrepen als ik haar dit dilemma had kunnen uitleggen. Ook haar levensverhaal komt er!

Op 4 april jl. overleed Eveline Pfundt-Doorn (1931-2023), een toegewijd en actief verpleegkundige. Zij heeft onbewust een belangrijke rol gespeeld bij de vondst van het beroemdste topstuk uit de verpleegkundige geschiedenis: de pop van wijkverpleegster Antje Stieltjes.

Wat was het geval? In oktober 2003 hield ik als directeur van het Florence Nightingale Instituut, nu precies 20 jaar geleden, een lezing op de Vriendendag over een totaal onbekende wijkverpleegster. Niemand had ooit gehoord van zuster Antje Stieltjes (1866-1931). Maar dat zou veranderen.

Emma en Wilhelmina

In mijn lezing stond de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid centraal, een gebeurtenis die plaatsvond in 1898 in Den Haag. Het was een evenement dat de gemoederen in heel Nederland maandenlang bezighield. Honderden bezoekers, vooral vrouwen, bezochten de congressen, de lezingen en de tentoonstellingen die georganiseerd waren. Bij al die evenementen draaide het om het concrete werk van vrouwen. Waar werkten vrouwen allemaal in 1898 en welk aandeel hadden ze in de economie van Nederland? Natuurlijk waren er ook lezingen en exposities over de verpleging, een vrouwenberoep bij uitstek in die tijd. Aanleiding voor de tentoonstelling was de kroning van Wilhelmina tot koningin, een vrouw dus. Samen met haar moeder Emma bezocht ze de Tentoonstelling op 29 augustus, een week voor haar kroning. Terwijl de hoogheden uit de koets stapten, speelde de dameskapel het Wilhelmus. Wilhelmina en Emma had in totaal 18 medailles beschikbaar gesteld aan de organisatie, waarvan 2 gouden, 6 zilveren en de rest bronzen medailles. De meest originele inzending van vrouwenarbeid kon meedingen naar een medaille. Vanuit het hele land stuurden vrouwen producten in: zelfgemaakte kaarsen, borduurwerkjes, boekjes, knip- en naaiwerk. Van al die objecten was, zo dachten historici bij het 100-jarig jubileum van de tentoonstelling in 1998, niets meer bewaard gebleven. Tot dit gebeurde.

Antje, een wijkverpleegster uit Deventer

In het kader van dat jubileum was ik in 1998, 100 jaar later dus, gevraagd mee te werken aan een gedenkboek over die tentoonstelling. Het boek “Gezond en wel. Vrouwen en de zorg voor gezondheid in de twintigste eeuw” was het resultaat. Tijdens het archiefonderzoek voor mijn bijdrage aan de bundel was ik gestuit op een voor mij onbekende zuster, Antje Stieltjes (1866-1931). Uit de stukken bleek al snel dat zij een zilveren medaille had gewonnen. Werkzaam als wijkverpleegster in de omgeving van Deventer had zij voor arbeiders met eczeem een speciaal verband ontwikkeld, het zg. Werkmansverband. Dat verband was zo’n succes, dat zij besloot mee te doen aan de wedstrijd die in 1898 door de organisatie van de Tentoonstelling was uitgeschreven. Ze kocht een klein popje (een Kate Krusepopje voor de liefhebbers) en verbond dat met het door haar zelf bedachte verband, precies zoals ze deed met haar patiënten. Ze stuurde het popje vervolgens in een schoenendoos naar de organisatie van de Tentoonstelling.(Later las ik ergens dat ze een tweede popje op dezelfde manier naar Groot-Brittannië had gestuurd). Met haar inzending won Antje Stieltjes de zilveren medaille. En dat was voor een eenvoudige wijkverpleegster uit Deventer in 1898 een hele gebeurtenis.

Een popje in een schoenendoos

Tijdens mijn lezing voor de Vriendendag zaten ook Eveline Pfundt en haar man Rob in de zaal, beiden trouwe vrienden van het Florence Nightingale Instituut. Zoals altijd waren ze al vroeg van de partij. Enkele weken later belde Eveline me op. Ze vertelde dat ik spoorslags naar Prinsenbeek bij Breda moest gaan om daar een bezoek af te leggen bij een oude dame, Johanna Hulshoff van Weteringen. Ik moest me melden bij de wijkverpleegkundige aldaar. Bij een boerderijtje aangekomen volgde ik de wijkverpleegkundige naar binnen. In het schemer zat een oude dame in een ouderwetse leunstoel. We maakten kennis en dronken een kopje thee. Ik had geen idee wat me wachten stond. De oude dame vroeg me: “Ben jij de auteur van dat artikel over zuster Antje Stieltjes?” Ja, zo’n artikel had ik inderdaad geschreven in de bundel over de 100-jarige herdenking van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid. Tot mijn verbazing had de broze dame een schoenendoos op tafel staan. “Kijk maar eens wat er in zit” zei ze. Toen ik de deksel oplichtte, herkende ik het meteen. Daar lag het popje van zuster Stieltjes in het Werkmansverband, helemaal gaaf, samen met de zilveren medaille in een rond houten doosje, de oorkonde en enkele foto’s, alles authentiek uit 1898.

Minutenlang keek ik met kippenvel naar deze vondst. De dame vertelde me, dat ze de stiefdochter van Antje Stieltjes was, door haar geadopteerd in 1905. Gelukkig kon ik haar heel veel vertellen over mijn archiefonderzoek naar Antje Stieltjes en wat ik allemaal over haar had gevonden. Bij mijn vertrek vertelde de dame dat ze zo blij was dat zuster Stieltjes door mijn onderzoek niet vergeten was. Ze wist nu eindelijk wat er in die schoenendoos op zolder zat. We namen ontroerd afscheid van elkaar en de schoenendoos werd weer veilig opgeborgen. Korte tijd later kreeg ik via Eveline Pfundt bericht van het overlijden van Johanna Hulshof. En wat bleek, ze had het popje, de medaille, de oorkonde en de foto’s in haar testament vermaakt aan het Florence Nightingale Instituut. Eveline en Rob kwamen deze unieke objecten zelf brengen, waarbij ze mij ook nog meer konden vertellen over Johanna Hulshof. Behalve het popje en de medaille bevatte de schenking ook een heel vroeg ovaal portret van Antje Stieltjes, zie foto links.

Verpleegkundige Eveline Pfundt (1931-2023)

Dankzij de oplettendheid van Eveline Pfundt is de verpleegkundige beroepsgroep in bezit gekomen van enkele unieke objecten uit de vroegste geschiedenis van de wijkverpleging. Wat mogen we Eveline Pfundt dankbaar zijn voor dit mooie geschenk. Rust zacht, lieve Eveline!

 

 

Verder lezen

‘Gezond en wel. Vrouwen en de zorg voor gezondheid in de twintigste eeuw’ door Rineke van Daalen en Marijke Gijswijt-Hofstra (red.) (AUP, 1998)

‘De verpleegster zij in eerste plaats vrouw van karakter. Ziekenverpleging als vrouwenzaak, 1898-1998’ door Nannie Wiegman in ‘Gezond en wel’ (1998)

‘Feministische Openbaarheid. De Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid in 1898’ door Maria Grever en Berteke Waaldijk (IISG/IIAV, 1998)