Het verpleegkundig vak specialiseert zich razendsnel. De tijd dat verplegen bestond uit eenvoudige handelingen als wassen, bedden verschonen en helpen met eten en drinken ligt ver achter ons. De verpleegkunde kent inmiddels specialisaties op alle terreinen. Een daarvan is de complexe wondzorg. Het behandelen van de meest uiteenlopende wonden vraagt speciale verpleegkundige expertise. Dat is meer dan het plakken van een pleister of het leggen van een verbandje.

Opkomst van de wondverpleging

Sinds de komst van het ‘moderne’ ziekenhuis in de tweede helft van de 19^de eeuw werd de zorg voor operatiepatiënten steeds belangrijker. Zo’n nieuw type ziekenhuis was herkenbaar aan een operatiekamer, een badkamer, een verbandkamer en een polikliniek voor controles. Voor het succes van de operaties was een deskundig team van verpleegsters en verplegers, zoals ze toen genoemd werden, onmisbaar. Het verzorgen van operatiewonden vereiste een nauwkeurige, steriele behandeling. En dat moest geleerd worden. Aan het eind van de 19^de eeuw begon de bijscholing voor verpleegsters (en een enkele verpleger) op het terrein van de wondbehandeling. Vakken als verbandleer en verpleging van chirurgische zieken stonden vanaf dat moment prominent op het lesrooster. Hoe ze dat moesten doen, vereiste nieuw lesmateriaal. Dat kwam er, aanvankelijk uitsluitend van de hand van artsen, maar later ook geschreven door adjunct-directrices als Frederike Meijboom.

Een van de eerste lesboeken die uitgebreid aandacht besteedde aan wondverzorging, verbandmiddelen en verbandleer was het ‘Handboek der Ziekenverpleging’ van dr. A. N. Nolst Trenité (1862-1924) uit 1894. Dit handboek werd in de verpleegopleidingen zo populair, dat het in 1924 nog een zesde druk kreeg. Met de opkomst van de intensieve wondzorg, verbandleer en sterilisatie van instrumenten kwam er ook een reeks nieuwe begrippen in omloop. Wat te denken van termen als Sulphas Zinci, Aqua Goulardi, Iodoform of Collodion? Het waren termen die de arts in zijn communicatie met de zuster, zijn rechter hand, gebruikte. Maar hoe konden verpleegsters en verplegers met die ingewikkelde Latijnse termen uit de voeten? Hoe moesten ze die woorden correct uitspreken? Nolst Trenité had de oplossing.

Het Verpleegsters Zakwoordenboekje

Een miniboekje van 9 cm bij 11 cm, het Verpleegsters Zakwoordenboekje, moest uitkomst brengen. In 1899 kwam het op de markt. In dit schattige boekje had dr. Nolst Trenité alle ingewikkelde begrippen, – en dat waren er nogal wat-, uit zijn ‘Handboek der Ziekenverpleging’ alfabetisch verzameld en voorzien van een toelichting. Zo stond bij het woord Iodoform Schk. Med., wat betekent dat Iodoform een begrip is uit de scheikunde en een medicament. Maar het ging hem niet alleen om inhoudelijke uitleg van de Latijnse termen, hij wilde ook dat de verpleegsters hem bij zijn dagelijkse werk konden verstaan. Dus stond bij het begrip Collodion extra de afkorting ‘kl’ op ‘lo’, wat betekent: klemtoon op lo. En zo staan er meer dan 200 pagina’s met meest Latijnse begrippen in een piepklein boekje, bedoeld voor in de schortzak.

Hoe dacht de dokter eigenlijk dat eenvoudig opgeleide meisjes, met soms amper lagere school, in staat waren om deze enorme hoeveelheid Latijn tot zich te nemen? Met die vraag had hij zich aanmerkelijk minder bezig gehouden. Immers, de ideale verpleegster die Nolst Trenité voor ogen had was een jongedame uit de beschaafde burgerstand. In de praktijk was het merendeel van de verpleegsters rond 1900 afkomstig uit een lagere sociale klasse, waar lezen en schrijven minder vanzelfsprekend was. Nolst Trenité was hoopvol, want volgens hem “verlangen beschaafde verpleegsters [er naar] om de gehoorde woorden te begrijpen, te kunnen opschrijven en zoo nodig te kunnen weergeven”. Het Verpleegsters Zakwoordenboekje was voor de verpleegsters in de operatie- en verbandkamer misschien te hoog gegrepen, maar het kreeg toch zes herdrukken, de laatste in 1921. Na de dood van Nolst Trenité in 1924 volgden nog vier herdrukken onder leiding van de arts W. Schuurmans Stekhoven.

Oppassen voor vlooien

Behalve hoofdwerk in de vorm van bijscholing in het Latijn bleef handwerk in de praktijk onmisbaar. Van meet af aan waren de wondverpleegsters niet alleen verantwoordelijk voor het verbinden van de wonden, ze moesten ook de verbandmiddelen op orde houden. De meeste ziekenhuizen beschikten na 1900 over een ‘verbandzaal’, bedoeld om verbanden te bewaren en klaar te maken voor gebruik. Het was de taak van de ‘zaalverpleegster’ om de wonden volgens de regels van de kunst te verbinden. Zo moest zij er goed op letten dat zieke kinderen geen speelgoed tussen het verband stopten, maar vooral moest ze alert zijn op vlooien die de neiging hadden in het verband te kruipen. Ook was het haar taak om immobiele patiënten goed in de gaten te houden, omdat die extra gevoelig waren voor decubitus. Dat kon weer nieuwe wonden tot gevolg kon hebben.

Volgens de lesboeken moest het verbinden zelf ‘vlug en ordelijk’ gebeuren, zonder teveel communicatie met de patiënt. Dat leidde alleen maar af. Essentieel was de verbandwagen, waar alle uitgekookte en gesteriliseerde instrumenten, scharen, pincetten en gaasjes in gelid klaar moesten staan. En uiteraard moest zij alles weten over desinfectie en hygiëne. Hoe een verband aangelegd moest worden, werd tijdens de opleiding op medeleerlingen geoefend. In de leerboeken staan ook nogal eens patiënten afgebeeld als proefkonijn.

Klusjes voor in de nachtdienst

Tot de jaren ’60 legden verpleegsters en verplegers niet alleen de verbanden aan, ze waren ook verantwoordelijk voor het handwerk dat eraan voorafging. Zo wasten ze de vuile verbanden en knipten ze de gaasjes op maat. Het strak oprollen van hydrofiele verbanden gebeurde op een ‘zwachtelwinder’, een ingenieus verbandmolentje. Dat was een standaardklus voor in de nachtdienst, evenals het inpakken van verband en instrumenten voor sterilisatie.

Het oprollen van zwachtels, nodig voor het fixeren van hielen en ellenbogen met vette watten, was een taak voor overdag. Er waren namelijk altijd wel patiënten bereid om de zwachtels strak te trekken terwijl de zuster ze vliegensvlug oprolde. Het was een standaardritueel in de ochtend na de wasbeurt. Het was ook een moment om contact te hebben met de patiënt en het zorgde voor veel lol op de grote ziekenzalen. Want welke zuster en welke patiënt waren het eerst klaar?

Kortom, verpleegkundigen waren lange tijd verantwoordelijk voor het op orde houden van de verbandvoorraad, het verzorgen van wonden en de nazorg ervan. Daarmee waren ze verantwoordelijk voor de hele cyclus rond de wondzorg.

Leestips:

1: A.N. Nolst Trenité en zijn ‘Handboek der Ziekenverpleging’ (1894). door M. J. van Lieburg

2: Handboek der Ziekenverpleging (1894) en Het Verpleegsters Zakwoordenboekje (1899), beiden door A.N. Nolst Trenité

Frederike Meijboom (1871-1971) heeft haar leven lang geschreven. Haar 6.5 meter tellend archief is daar het levende bewijs van.

Haar eerste publicatie stamt uit 1912. Ze werkte toen als adjunct-directrice in het Bergweg Ziekenhuis te Rotterdam, waar ze in de verpleegstersopleiding de cursus ‘Ziekenverpleging’ gaf. De lessen, die ze aan haar leerlingen gaf, staan in het boek Lessen aan leerling-verpleegsters. Met dit boek was Meijboom de tweede adjunct-directrice die zelf een lesboek schreef. Lientje de Bussy-Kruysse (1858-1937) was haar in 1910 voor met Ziekenverpleging. Practische en ethische wenken. Op zich was het schrijven van lesboeken door verpleegsters uniek en tevens een hachelijke onderneming. Boeken schrijven voor de verpleegstersopleiding was een taak van de arts, niet van de verpleegster. Meijboom heeft dit goed aangevoeld en dekt zich in het voorwoord van de eerste druk daarom stevig in. De kritiek van artsen op haar boek was niet mals. Vooral de tweede druk in 1920 kon rekenen op een zes pagina’s lange vernietigende recensie van dr. J. W. Wicherink in ‘Het Ziekenhuis’. Het heeft Meijboom er niet van weerhouden om te blijven schrijven. Haar laatste boek kwam uit in 1969, twee jaar voor haar overlijden.

In mijn onderzoek naar het leven van Frederike Meijboom heb ik 23 boeken van haar hand gevonden, inclusief de herdrukken. Gemiddeld tellen ze tussen de 70-100 pagina’s. Ze verschijnen vooral tussen 1926, het jaar van haar pensionering, en 1970. De thema’s die Meijboom in haar publicaties behandelt, zijn vrijwel altijd gerelateerd aan wat ze op dat moment doet of gedaan heeft. Geeft ze radiopraatjes over zwangerschap en geboorte, dan verschijnt aansluitend het boekje De aanstaande moeder en haar kindje. Stopt ze als voorlichtster bij de Algemene Psychiatrische Voorlichtingsdienst, dan volgt het boekje Behandeling en verzorging van geestelijk gestoorden. Sommige titels krijgen meerder drukken.

Questionarium Medicum

Tussen al haar publicaties vond ik een vreemde eend in de bijt, getiteld Quaestionarium Medicum uit 1948. Wat is er zo opvallend aan deze publicatie? Om te beginnen is het geen gebonden boek of paperback, maar zijn het 17 losse brochures. Elke brochure bestaat uit 16 aan elkaar geniete pagina’s. De brochures zijn vertaald in 17 verschillende talen en zitten samen in een wijnrode map met Meijbooms naam en de titel in gouden opdruk. De 17 talen zijn: Nederlands, Frans, Duits, Engels, Russisch, Pools, Noors, Zweeds, Fins, Spaans, Portugees, Italiaans, Grieks, Chinees, Japans, Maleisisch en Esperanto. Waar gaat dit over, was mijn eerste gedachte. Een gekreukelde en geplakte folder van de uitgever G. W. Breughel bood uitkomst.

‘Talengids voor zieken vreemdelingen’

Volgens de folder van de uitgever was Meijboom er in haar 32-jarige loopbaan in het ziekenhuis tegenaan gelopen dat artsen en verpleegsters patiënten uit andere landen – die waren er in Rotterdam als havenstad veel -, niet konden verstaan. Op hun beurt begrepen patiënten niet wat de arts of verpleegster nu precies bedoelde. Kortom, een recept voor verwarring. Medische onderzoeken liepen zo vertraging op of werden verkeerd uitgevoerd. Soms moest er een tolk bijgehaald worden wat ook veel tijd kostte. Ook de verpleegster die de patiënt moest opnemen, liep tegen een taalprobleem aan. Van al die miscommunicatie was de patiënt uiteindelijk de dupe. Voor Dit was voor Meijboom de aanleiding om een Talengids voor zieken vreemdelingen samen te stellen, een vragenlijst met 475 (!) vragen, een Quaestionarium Medicum in 17 talen.

De 475 vragen gaan over 9 onderwerpen waar de arts en verpleegster bij opname van een ‘vreemdeling’ mee te maken kregen: administratie, medisch onderzoek, chirurgisch onderzoek, de huidarts, de oogarts, de neus- keel- en oorarts, de opname afdeling en de ziekenzaal. En dus zijn het vragen als: wat is uw nationaliteit, welke taal spreekt u, hoe is uw achternaam, kunt ge zelf de onkosten betalen, hoe lang heeft u al pijn, hoest ge wel eens, maak uw bovenkleren los, ziet ge wel eens sterretjes, om er maar een paar te noemen. De vragen moesten zo eenvoudig zijn geformuleerd, dat een patiënt ze met ja of nee of met een hoofdknikje kon beantwoorden. Uitvoerig en heel specifiek zijn de vragen over geslachtsziekten en medicatie. Aandoenlijk daarentegen en minder in aantal zijn de vragen voor de verpleegster. De eerste vraag, nummer 370, luidt: wees maar niet zenuwachtig, we zullen goed voor U zorgen. En nummer 425: wilt ge een brief schrijven? gevolgd door 426: zal ik de brief voor u posten? Kortom, 475 in 17 talen. Hoe heeft Frederike Meijboom dit voor elkaar gekregen?

Een enorme klus

Met het maken van deze talengids was Meijboom in 1938 begonnen. Tijdens haar werkzame leven tot 1926 maakte ze ook al lange vragenlijsten, waar ze haar leerling-verpleegsters mee overhoorde. Maar dit was van een andere orde, want wie vertaalde die 475 vragen in het Turks, Pools, Esperanto  of Russisch? Zelf kon ze de Nederlandse versie wel in het Duits vertalen, haar moeder was immers Duitse. Frans lukt ook goed, want die taal had ze geleerd tijdens haar kostschooljaren in Bonn. Voor de vertaling in de andere talen schakelde Meijboom haar brede netwerk in. Dat waren vooral Nederlandse en buitenlandse artsen, waarmee ze nauw contact onderhield. Liep ze vast, dan mobiliseerde ze een ambassade of een ministerie om een vertaler te regelen. Al met al was dit een ongelofelijke klus, temeer daar vanaf 1940 het postverkeer in oorlogstijd niet vanzelfsprekend was. Tegelijk moest ze op zoek naar een uitgever, ook geen gemakkelijke opgave in een tijd waarin er  papierschaarste was.

Problemen met de uitgever

In 1944 tekende Meijboom dan eindelijk het contract voor een oplage van 2000 stuks met uitgever G. W. Breughel. Het leverde haar eenmalig 600 gulden op. Ter vergelijking, een belastingadviseur verdiende in 1944 ongeveer 6000 gulden per jaar. Afspraak was dat zij verantwoordelijk was voor de volledige copy, de correctie van de drukproeven en het persklaar aanleveren van de teksten. Met die taakverdeling begonnen tussen Meijboom en de uitgever de problemen. Er bleken veel fouten in de vertalingen te zitten en de drukker moest voortdurend de teksten aanpassen. Meijboom toonde geen genade en bleef hem lastig vallen met correcties en foute spellingen. De artsen die de vertalingen verzorgd hadden, kregen er schoon genoeg van en vroegen zich af wanneer de publicatie nu eens klaar was. Er ontstond een heftig conflict waarbij Meijboom een advocaat inschakelde om de uitgever te dwingen het boek uit te geven. Ze was ongeveer over alles ontevreden: over de uitvoering in losse brochures, over de kwaliteit van het papier, over de drukletters en over de slechte verkooptechniek van de uitgever. Uiteindelijk kwam het boek in 1948 uit, maar werd het pas in 1950 officieel verspreid. De uitgever was door deze hele affaire en de negatieve publiciteit zo in de problemen geraakt dat hij in 1953 failliet ging.

Een tweede druk

Toen Quaestionarium Medicum in 1958 uitverkocht was, besloot Meijboom dat er een tweede druk moest komen. Ook deze onderhandelingen verliepen niet van een leien dakje. Door het faillissement van de uitgever was het originele manuscript in bezit geraakt van een andere uitgever, die geen enkele belangstelling had voor een tweede druk. Opnieuw schakelde Meijboom een advocaat in om het manuscript in handen te krijgen. Na veel beschuldigingen over en weer kon ze het uiteindelijk voor 50 gulden terugkopen. Nadat ze bij diverse uitgeverijen bot had gevangen, sloot ze in 1960 met Elsevier Publishing Company een nieuw contract voor de tweede druk. Het aanbod van de uitgever was dat ze of eenmalig 2400 gulden kon krijgen of 1200 gulden en 5% van elk verkocht boek.

Na veel gepuzzel en gereken koos ze voor het eerste. Afspraak was dat er niets meer aan het manuscript gewijzigd kon worden. In 1961 kwam de tweede druk uit in de reeks Glossaria Interpretum, niet meer in 17 losse katernen maar in boekvorm, te koop voor 16 gulden. In juli 1970, enkele maanden voor haar dood, nam Meijboom contact op met Elsevier met de vraag of het niet tijd was voor een derde druk. Met de 550 exemplaren op de plank vond de uitgever dit niet nodig.

Mijn onderzoek naar het leven van Frederike Meijboom vordert gestaag en levert vaak mooie ontdekkingen op, zoals deze ‘Talengids voor zieken vreemdelingen’.

Leestip: ‘Lessen aan Leerling-Verpleegsters’. door F. Meyboom (1912)

Op 1 oktober 1961 opende de ‘Verpleegstersschool van de Vrije Universiteit’, inmiddels getransformeerd tot Amstel Academie, de deuren. Deze gebeurtenis was niet alleen een belangrijke stap in de ontwikkeling van de Vrije Universiteit, maar ook in de opleiding van verpleegkundigen in Nederland. Was die tot dat moment georganiseerd volgens het inservice-systeem, deze VU-opleidingsschool bracht daar fundamenteel verandering in en legde daarmee de basis voor de huidige HBO-V-opleiding.

Het manco van de inservice-opleiding

Sinds het eind van de negentiende eeuw werden in Nederland leerling-verpleegsters intern opgeleid volgens het inservice-systeem. Ze werkten in het ziekenhuis, woonden er en kregen er hun opleiding. Voor ziekenhuizen had deze manier van opleiden grote voordelen. Zo waren de leerling-verpleegsters altijd bij de hand om ingeroosterd te worden en waren ziekenhuisdirecties nauw betrokken bij hun opleiding. Leerlingen waren goedkope arbeidskrachten en dus van grote waarde voor een ziekenhuis. De keerzijde van de medaille  was dat de leerling tegelijkertijd werknemer én leerling was en daarmee in een lastige positie zat. Een kritische opmerking kon al snel een slechte aantekening opleveren en gevolg hebben voor het overgangsexamen.

Het grootste manco van de inservice-opleiding was echter dat er geen enkel systeem zat in de volgorde van theorie en praktijk. Hoe de leerling de 3,5 jaar durende opleiding doorliep, was volstrekt willekeurig en werd bepaald door de personeelsbehoefte van de ziekenhuisafdelingen. Het kon zijn dat een leerling het eerste halfjaar van de opleiding op de kraamafdeling werkte, terwijl de lessen kraamverpleging pas in het derde jaar gepland stonden. Of dat ze in het derde jaar op de psychiatrische afdeling werd gestationeerd, terwijl de theorie over  psychiatrisch verplegen al in het eerste jaar was gegeven. Kortom, theorie en praktijk sloten gedurende die 3,5 jaar slecht op elkaar aan. Dit was in 1961 bij 95% van de ziekenhuizen het geval.

Vanaf 1950 hadden diverse overheidscommissies zich al beziggehouden met de aanpassing van de structuur van de verpleegopleiding. De vele rapporten brachten vooralsnog echter geen verandering in de gangbare praktijk. Met een uitzondering. Om het katholieke gedachtengoed een impuls te geven, richtte de katholieke beroepsorganisatie in 1947 de Katholieke Verpleegstersschool Vronestein te Voorburg op. Deze opleiding was ook al vernieuwend, omdat ze een vooropleiding instelde en meer structuur in het curriculum aanbracht. Ook genoten de leerlingen, allen van katholieken huize, opvallend veel vrijheid.

Een gedurfd initiatief

Toen de bouw van het Academisch Ziekenhuis van de Vrije Universiteit in 1956 van start ging, rees ook de vraag wie de verpleging in dit spiksplinternieuwe ziekenhuis ter hand moest nemen. Verpleegkundigen lagen niet voor het oprapen, want de arbeidsmarkt was ook toen al  krap. Het college van directeuren van de Vrije Universiteit had een drietal eisen voor een optimale bemensing van het ziekenhuis. Ten eerste moesten er vanaf de opening ruim voldoende verpleegkundigen en leerlingen voorhanden zijn. Vanzelfsprekend moesten leerlingen en verpleegkundigen van gereformeerden huize zijn om zo de protestants-christelijk identiteit uit te dragen. Tenslotte wilde het college een opleidingsschool waar pedagogische en verpleegkundige vernieuwing hand in hand gingen.

Om dit te realiseren werd – naast de geneesheer-directeur van het VU-ziekenhuis de heer F.A.H. Kothe – in 1958 als verpleegkundig-directrice aangesteld mevrouw N. Verburg. Ze kenden elkaar goed, wat de samenwerking vergemakkelijkte.  Zuster Verburg had zich in Denemarken, Zweden, de Verenigde Staten en Engeland georiënteerd op de structuur van de verpleegopleiding aldaar. Ze was tot de conclusie gekomen dat Nederland hopeloos achterliep op dit gebied. Het was haar ambitie om, los van het ziekenhuis, een zelfstandige verpleegstersschool op te richten met een eigen directrice en een eigen schoolbestuur. Daarbij vond zij het van groot belang om een goed onderwijsprogramma op te zetten, deskundige docenten aan te stellen en de leerlingen streng te selecteren. De grote uitdaging was om het theoretische deel van de opleiding vooraf te laten gaan aan het verpleegtechnisch handelen, de praktijkstages dus. Logistiek was dit voor ziekenhuizen tot dan toe het grootste struikelblok gebleken. In oktober 1959 kreeg zuster Verburg officieel de opdracht om de verpleegstersschool in de ziekenhuisorganisatie te integreren.

Zuster J.C. Groneman aan het roer

Aangezien de ingebruikname van het nieuwe ‘Academisch Ziekenhuis van de Vrije Universiteit’ (AZVU) gepland stond voor 1964 (de officiële opening vond plaats op 12 oktober 1966) en omdat de verpleegopleiding 3,5 jaar duurde, was haast geboden. De eerste lichting leerling-verpleegsters moest per 1 oktober 1961 beginnen. Om de school op tijd in volledig bedrijf te  hebben, werd mevr. J.C. Groneman aangetrokken. Zuster Groneman had vijftien jaar als verpleegkundig-directrice in het ziekenhuis ‘Ziekenzorg’ te Enschede gewerkt en zich daarna pedagogisch geschoold. Het was haar drijfveer om binnen het verpleegkundig onderwijs de leerling centraal te stellen. Zij was daarmee de aangewezen persoon om de verpleegstersschool, die 490 leerlingen moest opleiden, inhoudelijk vorm te geven.

Directrice Groneman had een duidelijke visie op de verpleegstersopleiding. Als lid van de  werkgroep van de Voorlopige Verplegingsraad (opgericht in 1955) met de opdracht het ‘Rapport Basisdiploma Verpleegster’ uit te werken, was zij van de laatste ontwikkelingen in binnen- en buitenland op de hoogte. De pedagogische en organisatorisch consequenties van dit rapport waren echter zo ingrijpend, dat nog weinig opleidingen hun handen aan de geadviseerde vernieuwingen durfden te branden.

Naar een nieuw opleidingsmodel

Samen met zuster Verburg, met wie ze het meteen goed kon vinden, begon zuster Groneman op 1 november 1959 aan een enorme klus. Zuster M.M. van Andel, een ervaren verpleegkundige, kwam het duo in 1961 versterken als adjunct-directrice van de school. De adviezen uit het Rapport van de Voorlopige Verplegingsraad moesten omgezet worden in een opleidingsmodel. Dat betekende het uitwerken van de leerstof, het afstemmen van theorie op praktijk en het maken van stageplannen. Het doel was een schematisch blokkensysteem te ontwerpen waarin de theorie en de praktijk tot in de puntjes waren uitgewerkt en 100% op elkaar aansloten. Het resultaat was een leerplan dat voor de komende tien jaar houvast bood voor directie, docenten en leerlingen. Dit leerplan kende iedere leerling uit het hoofd, want alles stond voor 3,5 jaar ingepland, zelfs de vakanties.

Behalve een nieuw opleidingsmodel moesten er ook docenten aangesteld worden. Hun functie was niet alleen nieuw, er werd ook veel van hen gevraagd. De rol van de verpleegkundig docent was geheel anders dan gebruikelijk. Docenten gaven niet alleen de lessen verpleegkunde, maar waren tevens klasselerares en praktijkdocente. Ook werd van hen verwacht dat ze de ontspanning voor leerlingen regelden. Begeleiding van de leerlingen stond in alle opzichten centraal. We zouden dit nu ‘participerend leren’ noemen.

Geen leerling maar stagiaire

De leerling-verpleegster begon de opleiding met een preklinische perioden van 13 weken. Hierin kwamen alle aspecten van een ziekenhuisorganisatie aan de orde, zelfs een dag meelopen met de schoonmaakdienst, het bijwonen van een brandweeroefening en verkeersles. Hierna volgden vier weken theorie, bijvoorbeeld bedverpleging, afgesloten met een toets. Dan kwam de praktijkstage, die aansloot op de theorie, dus stage lopen op een van de interne afdelingen. Een nieuw blok begon weer met vier weken theorie, bijvoorbeeld kraamverpleging, gevolgd door 13 weken stage op een van de kraamafdelingen en zo 3,5 jaar lang. Het lijkt zo vanzelfsprekend, maar het was in 1961 een noviteit. Nieuw tijdens de opleiding waren ook de lessen geschiedenis van de verpleging. Verpleegkundig-docente A.P.M. van der Meij-de Leur was zo’n inspirerend docente, dat ze erin slaagde met haar lesboek Van olie en wijn (1^ste druk 1971) het vakgebied landelijk bekendheid te geven.

Men rekende op 36-40 leerlingen per kwartaal en vier groepen per jaar. De groepen werden genoemd naar het kwartaal waarin ze startten. Groep 61/4 was de eerste groep, gestart in het vierde kwartaal van 1961. Aangezien er nog geen ziekenhuis was, maar leerlingen wel praktijkervaring moesten opdoen, regelde zuster Groneman en haar staf stageplekken bij gastinstellingen, zoals ziekenhuizen, verpleeghuizen, psychiatrische instellingen en instellingen voor verstandelijk gehandicapten. Voor deze instellingen was het ook even wennen. Ze kregen geen leerling die ze konden inplannen in het rooster, maar een stagiaire die begeleid moest worden. Vanaf 1964 konden de leerlingen eindelijk in het VU-ziekenhuis stage lopen, al bleef bijvoorbeeld de externe stage voor psychiatrische verpleegkunde gehandhaafd. Tijdens deze stage zou de beroemde verpleegkundige Frederike Meijboom (1871-1971) standaard een gastles over de sociale psychiatrie verzorgen, een les die vaak veel indruk maakte, en bij veel oud-leerlingen nog vers in het geheugen ligt.

Een strenge selectie

Om een goed opgeleid verpleegsterscorps te krijgen, was de selectie van de leerlingen, – tot 1968 uitsluitend vrouwen -, van groot belang. De protestants-christelijke signatuur van het ziekenhuis was in het hele opleidingsprogramma terug te vinden en leidend voor de keuze van de leerlingen. Alle leerlingen ontvingen aan het begin van de opleiding een bijbel met een embleem en de zinspreuk van de school: Caritati serviat scientia (vertaald: ‘Kennis diene de barmhartigheid’). Uitsluitend meisjes van tenminste 18 jaar met een HBS-, MMS- of Gymnasiumdiploma en bij uitzonderling met een MULO-diploma met goede cijfers werden tot de opleiding toegelaten. Tevens vond er een voorselectie plaats waarbij gekeken werd of de leerling karakterologisch geschikt was. Hierbij werden vooral levenshouding en aanpassingsvermogen onder de loep genomen. Vergeleken met de toelatingseisen bij andere ziekenhuisopleidingen waren deze eisen extreem streng.

Leerling-verpleegster zijn

Op 1 oktober 1961 was het zover: 36 jonge vrouwen in mantelpakje met bijpassende handschoenen, en keurig gekapt, startten met de opleiding aan de ‘Verpleegstersschool van het Academisch Ziekenhuis der Vrije Universiteit’. Groep 61/4 was begonnen. Besloten was de leerling-verpleegsters niet in het ziekenhuis onder te brengen maar in een eigen verpleegstersflat, het zogenaamde ‘woonhuis’. Dat bevorderde de saamhorigheid en verminderde de kans op een groot verloop onder de zusters.  Van 1961 tot 1966 diende een flatgebouw met twaalf flatwoningen aan de Maarten Lutherweg te Amstelveen als ‘woonhuis’. Een flatwoning bestond uit een woonkamer, drie slaapkamers, een keuken en een badkamer met twee douches en een centrifuge. Hier woonden en leefden zes leerlingen. De groepen wisselden elkaar per kwartaal af.

Aan het hoofd van het ‘woonhuis’ stond de ‘Vrouw des Huizes’, later mentrix genoemd. Zij zorgde als een soort moeder voor de leerlingen, ving ze op bij problemen en hield ze in de gaten. Herenbezoek was na officiële goedkeuring toegestaan in de gezamenlijke huiskamer. De regels waren streng, maar volgens de verhalen van oud-verpleegkundigen uit de vroegste groepen was de sfeer buitengewoon gezellig en was er veel ruimte voor plezier. Voor hen was het ‘woonhuis’ een veilige omgeving om vandaaruit als jong meisje de grote boze buitenwereld te leren verkennen. Het was de plek waar vriendschappen voor het leven werden gesloten. De inmiddels op leeftijd zijnde oud-verpleegkundigen zien elkaar nog regelmatig op reünies en hebben onderling nog intensief mailcontact.

De identiteit van het Academisch Ziekenhuis werd in het leven van alledag in sterke mate bepaald door de verpleegsters. Zuster Groneman had veel aandacht besteed aan de uitstraling van het zusterscorps en een eigen VU-uniform laten ontwerpen. In hun lichtblauwe jurkjes met wit papieren kapjes en witte op maat gemaakte schoenen, -in de wandelgangen ‘schuiten’ genoemd-, waren ze meteen herkenbaar. De huisstijl van de school was ook terug te vinden op het speciaal ontworpen leerlingeninsigne, de huisspeld. Bij de diplomering werd deze vervangen door het overheidsinsigne.

De reputatie van de school   

Het nieuwe opleidingsmodel van het nog niet bestaande ziekenhuis kreeg landelijk de nodige aandacht. Weliswaar was de opleiding nog steeds een inservice-opleiding, maar door de vernieuwingen, waren de nadelen van het traditionele model ondervangen. De leerling stond nu centraal: deze was geen werknemer meer, maar echt leerling. Was dit dan de manier waarop de nadelen van de inservice-opleiding konden worden vermeden? Het sterke trio Verburg, Groneman en Van Andel trok het land in om het nieuwe opleidingsmodel toe te lichten. Toen de opleiding in 1963 met terugwerkende kracht tot 1961 door de overheid werd erkend als officiële opleidingsinstelling voor het diploma Ziekenverpleging-A, gaf dat een extra impuls.

Ook in het land was inmiddels bekend dat het VU-Ziekenhuis een eigen verpleegopleiding had voor meisjes van protestants-christelijke huize. Voor veel ouders was het een geruststellende gedachte dat hun dochters op deze school in veilige handen waren. Het opleidingsprogramma was immers doordrenkt met het christelijk gedachtengoed en sfeer. De schooldag en andere feestelijkheden werden steevast begonnen met gebed. De zusters begonnen de zondag in het ziekenhuis met het gezamenlijk zingen op de ziekenzalen. Hiervoor kregen ze tijdens de opleiding zangles van de bekende dirigent Reinhardt van Randwijk.

De jonge Verpleegstersschool greep elke mogelijkheid aan om feest te vieren. Zo werd de Dag van de Verpleging op 12 mei 1965 uitbundig gevierd. In 1966 was het driedubbel feest. Dat jaar vierde de school het eerste lustrum, opende de verpleegstersflat aan de Laan van Kronenburg de deuren en werd eindelijk het Academisch Ziekenhuis met 720 bedden officieel in gebruik genomen. Ook de komst van de eerste man in de opleiding in 1968 ging niet onopgemerkt voorbij. Zijn komst leidde ertoe dat de naam ‘Verpleegstersschool’ de lading niet meer dekte. Wettelijk waren in 1967 de titels verpleegster en verpleger al vervangen door die van verpleegkundige. In 1970 veranderde de naam in ‘School voor Verpleegkundigen van het Academisch Ziekenhuis der Vrije Universiteit’.

De coup van 1970

Behalve successen waren er ook dieptepunten. Zo was 1970 om meerdere redenen voor de school een bewogen jaar. Na het vertrek van zuster Groneman in 1969 was een nieuwe directeur, de heer J. Sorgdrager, aangesteld. Adjunct-directrice zuster Van Andel was hiermee op een zijspoor gezet. Sorgdrager was geen verpleegkundige en kwam uit de commerciële sector. De aanstelling leek op een coup vanuit het curatorium. Stafleden en leerlingen vreesden dat de school hiermee organisatorisch zijn zelfstandigheid zou verliezen en protesteerden heftig. De affaire werd breed uitgemeten in de pers en deed de naam van de school geen goed. Toen kort daarna twaalf van de dertig docenten uit onvrede opstapten, was de rel compleet. Het leidde tot het vertrek van Sorgdrager. Met de komst van de heer I.C. van Grasstek als nieuwe directeur stond de school weer onder leiding van een verpleegkundige. De zelfstandigheid van de ‘School voor  Verpleegkundigen A.Z.V.U.’ was voorlopig gered.

De School voor Verpleegkundigen als voorloper van de HBO-V

De oprichting van de ‘Verpleegstersschool van de Vrije Universiteit’ was een gewaagd experiment. Door deze nieuwe opleiding waaide er sinds 1961 een frisse wind door het opleidingslandschap. Het initiatief kon slagen omdat er een adviesrapport lag dat in een nog te starten ziekenhuis relatief makkelijk kon worden ingebed. In elk bestaand ziekenhuis was een dergelijke soepele implementatie ondenkbaar.

De opleidingsschool heeft hiermee een solide bodem gelegd voor de latere HBO-V-opleidingen die in 1972 van start gingen. Het kernprincipe dat een leerling een stagiaire is en geen werknemer staat ook centraal bij de huidige MBOV- en HBOV-opleiding voor verpleegkundigen. De succesvolle School voor Verpleegkundigen A.Z.V.U. heeft het aanzien van het VU-ziekenhuis ingrijpend bepaald. Ook de verpleegkundigen die er hun opleiding volgden, hebben van deze degelijke en vernieuwende opleiding volop geprofiteerd. Tot op de dag van vandaag blijkt dat verpleegkundigen die aan de VU zijn opgeleid het uitstekend doen op allerlei niveaus in de gezondheidszorg.

Dat de school zo’n stempel heeft gedrukt, is te danken aan drie verpleegkundigen die het idee van een nieuw soort opleiding met veel energie hebben opgepakt en gerealiseerd: de verpleegkundigen Verburg, Groneman en Van Andel.

Leestip:

Op 12 mei herdenken we internationaal de geboortedag van Florence Nightingale (1820-1910). In Nederland is deze dag in 1965 officieel uitgeroepen tot de ‘Dag van de Verpleging’, met zelfs een eigen vlag. Je kunt je afvragen hoe het komt dat deze dag na 201 jaar nog zo populair is. Wat is er eigenlijk zo bijzonder aan Florence Nightingale?

Een aardig japonnetje 

“Wachtzusters en zusters, die late dienst hebben, zijn welkom, ook in uniform. Zusters, die tijd hebben een aardig japonnetje aan te trekken, moeten dat doen! Het maakt alles kleuriger en fleuriger”. Met deze oproep in het ‘Tijdschrift voor Zieken­ver­pleging’ werd in 1938 de viering van 12 mei, de geboortedag van Florence Nightin­ga­le, aangekondigd. Deze derde Florence Nightingale Herdenkingsavond beloof­de een geweldig succes te worden. Op het programma stonden veel declamatie, zang en dans, even­als gebak, vleesslaatjes en croquetten. De zusters moesten na het nuttigen van deze lekkernijen vooral niet vertrek­ken, want er was nog gelegenheid de nieuwste dans, de Rumba, te leren.

12 mei, Dag van de Verpleging

In 2021, 201 jaar later, staan we op 12 mei nog steeds wereldwijd stil bij de geboorte van Florence Nightingale en daarmee bij het werk van verpleegkundigen. Op die dag kwam in 1820 in Villa La Colombaia, schitterend gelegen hoog boven de stad Florence, baby Nightingale ter wereld. Ze zou het icoon worden van het verpleegkundig beroep. Alle reden dus om 12 mei uit te roepen tot een hele bijzondere dag, die ook in Nederland sinds 1965 officieel bekend staat als de ‘Dag van de Verpleging’, met een eigen vlag. Hoe kan het toch dat de invloed van een 19-eeuwse Engelse jongedame nog steeds zo actueel is?

Een slimme meid

Florence Nightingale deed alles anders. Ze had geen zin in het standaard Victoriaanse patroon, waarin het huwelijk voor vrouwen de enige mogelijkheid was voor een zinvol bestaan. Een spirituele erva­ring uit 1837 had haar belangstel­ling voor meer maatschappe­lijke pro­blemen gewekt. ‘On February 7th, 1837, God spoke to me and called me to his Service’, zo schr­eef ze in haar dag­boek. Wat die roeping inhield, zou snel duidelijk worden. Ze begon met het verzamelen van informa­tie over de gezond­heidszorg van soldaten, over ziekten en over de organisatie van zieken­hui­zen. Hiervoor corres­pondeerde ze met toonaan­geven­de figuren in bin­nen- en buiten­land. De resultaten bewerkte ze tot instruc­tieve statis­tie­ken. Haar superieu­re kennis van de wiskunde kwam hierbij goed van pas.

Creatief op de divan

Vanaf 1850 begon Florence zich te oriënteren op de praktijk van de ­verple­ging. Bezoeken aan de diaco­nessenge­meen­schap in het Duitse Kai­sers­werth en aan de Soeurs de la Cha­rité in Parijs waren haar leerschool. In 1854 kon ze haar ervaring in de praktijk brengen tijdens de Krimoorlog, waar ze orde op zaken stelde in de wanorde aldaar. Toen de oorlog in 1856 voorbij was, trok Nightingale zich terug, weg van alle drukte en publi­ci­teit. De verschrik­kingen van de Krimoorlog hadden een onuitwis­bare indruk op haar gemaakt en ze was lichamelijk een wrak.

Haar meest creatieve fase moest echter nog beginnen. Vanaf de divan verdiepte ze zich in vraag­stukken op het gebied van openbare gezond­heid, zieken­huis­bouw en sanitai­re verbe­terin­gen binnen de krijgs­macht. Ze schreef een aantal belang­rijke boeken, zoals bijvoor­beeld het 800 pagina tellende werk over de reor­ganisa­tie van militai­re- en burgerzie­kenhui­zen. Groot succes hadden ook ‘Notes on hospi­tals’ en ‘Notes on nursing’. Beide boekjes verschenen in 1859 en werden in vele landen, ook in Nederland, vertaald. Vanaf 1860 was ze nauw betrokken bij de eerste verpleegstersoplei­ding in London, die het paradepaardje van de Engelse ver­pleging zou worden.

Haar belangrijkste erfenis

In 1910 overleed Florence Nightingale en meteen na haar dood begon de verering van haar als persoon, een verering, die tot de dag van vandaag voortduurt. Immers, zij vond in de negentiende eeuw al dat verpleging geen roeping was, maar een beroep. Dat is haar belangrijkste erfenis.