Verpleegkundigen zijn innovatief en vindingrijk. Flexibel als ze zijn zoeken ze voor elk probleem een passende oplossing. Meestal hoor je daar niet zoveel over in de pers. Een historisch uitzondering hierop is de uitvinding die wijkverpleegster Antje Stieltjes aan het eind van de 19^de eeuw deed. De wijkverpleging als beroep stond nog maar net in de steigers, maar Stieltjes gaf er een stevige impuls aan. Wat was er aan de hand?

Helaas, een verjaardagspartijtje

In 1898 vond in ‘s Gravenhage de Nationale Tentoon­stel­ling van Vrouwenar­beid plaats. Dit evenement werd georga­ni­seerd in navolging van soortge­lijke mani­festa­ties in Chicago, Brussel en Kopenha­gen. De tentoonstel­ling was bedoeld om te laten zien op welke terrei­nen de Neder­landse vrouw anno 1898 werkzaam was. De historische betekenis van de tentoonstelling was groot, want de zg. ‘vrouwenzaak’ kwam hierdoor maandenlang volop in de belangstelling te staan. Tijdens de tentoonstelling was er veel aandacht voor de ziekenverpleging, een belangrijk opkomend beroep. Zo was er een twee­daags con­gres op 1 en 2 september met lezin­gen over de zieken­verple­ging in algemene ziekenhui­zen, over de wijkver­ple­ging en over de eerste hulp bij onge­lukken. Omdat adjunct-directrice Anna Reynvaan zich had afgemeld -ze moest een verjaardagspartijtje organiseren- hield dr. J. Kui­per, direc­teur van het Wilhelmi­nagasthuis te Amsterdam, de openingslezing, waarin hij vrouwen opriep zich aan het ‘schone werk’ van de ziekenverple­ging te wijden.

Een verpleegkundige uitvinding

Er was ook een tentoonstelling over ziekenverpleging met tal van objecten, foto’s en reclamemateriaal. De ster van deze tentoonstelling werd zuster Antje Stieltjes met de uitvinding van de eeuw: het Werkmansverband. Deze creatieve zuster, wijkver­pleegster van de Protestantenbond in Deven­ter,  had een nieuw verband bedacht voor patiënten met eczeem, een nare aandoening waar vooral arbeiders veel last van hadden. Het Werkmansver­band was zo inge­nieus geconstrueerd dat een patiënt, die er mee verbonden was, gewoon ermee aan het werk kon. Het hoefde niet meer, zoals eerder, elke dag verschoond te worden. Zuster Stiel­tjes’ uit­vinding werd alom geroemd, ook door medi­ci. Ze had bovendien nog een speciale tas inge­stuurd, waarin alles zat wat een wijkverpleegster bij de verpleging van arme zieken nodig had. De tas had een dubbele bodem met ringen waarin zalfpotjes en flesjes stonden. Bovendien was er ruimte voor allerlei scheurlinnen, nodig voor het aanleggen van verbanden. De inzending van zuster Stieltjes bracht menigeen in verrukking en na sluiting van de Natio­nale Tentoon­stelling van Vrou­wen­arbeid kreeg deze vindingrijke wijkverpleeg­ster een konink­lijke onder­schei­ding in de vorm van een zware zilveren medaille in houten doosje. Haar naam stond erin gegraveerd.

Een Duits popje

Om het Werkmansverband te laten zien had zuster Stieltjes een popje gekocht en verbonden met het verband. Op de tentoonstelling kon je het bewonderen in de vitrine. Wat was dat eigenlijk voor soort popje dat Antje Stieltjes in 1898 gebruikte voor haar demonstratie? Het popje was van Duitse makelij. In de 19^de eeuw stond Duitsland bekend om zijn speelgoedindustrie. Vooral in Thüringen waren tal van fabriekjes gevestigd die handgemaakt speelgoed, vooral poppen, produceerden. Er is trouwens nog steeds een speelgoedmuseum gevestigd. Het popje kwam uit de fabriek van Armand Marseille. Marseille was geboren in 1856 in St. Petersburg in Rusland en emigreerde in de jaren ’60 met zijn familie naar Duitsland. Daar kocht hij in Sonneberg een speelgoedfabriek, die zich vanaf 1885 specialiseerde in produceren van porseleinen poppenkopjes. De fabriek bleef tot ca. 1930 bestaan en produceerde op hoogtijdagen wel 1000 porseleinen kopjes per dag.

Taxatie van het popje

Toen ik als directeur van het museum het popje van zuster Stieltjes in handen kreeg, had ik geen idee van de afkomst. In 2008 heb ik Carita van Woerden, gespecialiseerd in poppen, gevraagd het popje te taxeren. Ze heeft het vervolgens heel voorzichtig uitgekleed en de kenmerken vastgelegd. De samenvatting van het taxatierapport is als volgt: “Het is een meisjespop met een porseleinen kopje. Ze heeft bruine slaapogen, een open mondje met vier tandjes boven. Het lijfje is ook geproduceerd door Marseille. Het materiaal van de romp is papier-maché. De armen zijn 3-ledig en gemaakt van papier-maché en hout, evenals de 2-ledige beentjes. De lengte van het popje is 32 cm, de pruik is van bruin mohair en de kleding is het ‘Werkmansverband’”.

Een bijzonder popje dus, gehuld in een bijzondere uitvinding van een wijkverpleegkundige.

 

 

Verplegen was vroeger zo’n typisch vrouwenberoep, nog steeds trouwens. Waren die vroegste verpleegsters daarmee ook feministes? Hadden ze bijvoorbeeld relaties met de emancipatiebeweging? Deden verpleegsters mee aan acties voor vrouwenkiesrecht? Liepen ze voorop in uniform bij demonstraties, zoals de Engelse verpleegsters? Uit onderzoek blijkt dat in de meeste Europese landen inderdaad het geval was.  In Nederland is die relatie nagenoeg afwezig. Hier vind je in de archieven geen namen van verpleegsters die lid waren van een vrouwen- én een verpleegstersorganisatie. Op een enkeling na, zoals Jeanne van Lanschot Hubrecht. Waarom die relatie afwezig was, vraagt om nader onderzoek. Blij verrast was ik daarom toen bleek dat er in 1898 tóch een link te vinden was tussen verplegen en de vrouwenbeweging.

Wijkverpleegster Antje Stieltjes (1866-1931)

Het begon allemaal met een telefoontje van een voor mij onbekende wijkverpleegkundige. Ze vroeg mij naar een dorp in de provincie Brabant te komen. Bij een boerderijtje aangekomen volgde ik de wijkverpleegkundige naar binnen. In het schemer zat een oude dame in een ouderwetse leunstoel. We maakten kennis en dronken een kopje thee. Ik had geen idee wat me wachten stond. De oude dame vroeg me: “Ben jij de auteur van dat artikel over zuster Antje Stieltjes?” Ja, zo’n artikel had ik inderdaad geschreven. Samen met een aantal collega’s hadden we in 1998 een bundel gemaakt over de 100-jarige herdenking van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid. Deze tentoonstelling vond plaats in 1898 ter gelegenheid van de troonsbestijging van koningin Wilhelmina. Dat was in 1898 zo’n happening, dat de Nederlandse vrouwenbeweging in Den Haag een tentoonstelling organiseerde. Dit werd een enorm succes. Tot slot van de tentoonstelling schreef een commissie van deftige dames een wedstrijd uit met de vraag: welke vrouw in Nederland heeft iets bijzonders gemaakt, geborduurd, bedacht of ontwikkeld? Stuur het ons toe en win een van de felbegeerde medailles met beeltenis van koningin Wilhelmina. Talloze vrouwen gingen aan het knutselen en stuurden hun eigen gemaakte producten in. Van al die kunstwerkjes was 100 jaar later bijna niets bewaard gebleven. Of toch wel?

De pop van zuster Stieltjes

In het archief had ik ontdekt dat Antje Stieltjes, wijkverpleegster van beroep, in 1898 een zilveren medaille had gewonnen. Antje was een creatieve wijkverpleegster, zo bleek. Zij had een nieuw verband had ontwikkeld voor mannen met ernstig exceem, het zg. Werkmansverband. Toen ze hoorde over de prijsvraag, kocht ze een popje en verbond dat met het door haar bedachte Werkmansverband. Vervolgens stuurde ze het aangeklede popje naar de jury, die de prijsvraag had uitgeschreven. In september 1898 kreeg Antje bericht dat ze de zilveren medaille had gewonnen.

Kippenvel

De oude dame keek me aan en zei “wat ben ik blij dat je zuster Stieltjes met dit artikel uit de vergetelheid hebt gehaald, want Antje was mijn stiefmoeder, die mij in 1905 adopteerde. En dankzij jouw artikel weet ik eindelijk wat er in die oude schoenendoos op zolder zit”. De wijkverpleegkundige ging even weg en kwam terug met een doos, die de oude dame mij overhandigde. Toen ik die doos open deed, kreeg ik kippenvel. Daar lag het popje van zuster Stieltjes uit 1898, in het Werkmansverband, teer, klein maar heel gaaf. Ik heb er minutenlang ademloos naar zitten kijken. Ook de zilveren medaille en foto’s van zuster Stieltjes zaten erbij. Het popje ging weer veilig in de doos en we namen ontroerd afscheid van elkaar. Twee weken later ontving ik een rouwkaart. De oude dame was overleden en ze schonk het popje, de medaille en de foto’s aan het Florence Nightingale Instituut waar ik directeur was. En zo zie je maar, er is dankzij het popje van zuster Stieltjes toch een relatie tussen de verpleging en de vrouwenbeweging in Nederland.